Databank Beschermheiligen

Het Meertens Instituut heeft in de periode 1993-2000 een grootschalig project uitgevoerd op het terrein van de Nederlandse religieuze cultuur en wel in het bijzonder die van de bedevaarten. De bedevaartcultuur met al zijn heiligdommen zijn daartoe gedefinieerd, geïdentificeerd, beschreven en voor onderzoek beschikbaar gesteld. Echter, de bedevaartcultuur omvat in feite, niettegenstaande de omvang van dit project, slechts een beperkt en een vooral buitengewoon deel van de heiligenverering in het algemeen, namelijk de cultussen waar pelgrims op af komen.

Teineinde inzicht te verkrijgen in een breder functioneren van (r.k.) religie in het dagelijks leven is het noodzakelijk de kennis over het volledige scala aan heiligenverering te verdiepen. Een integraal onderzoeksproject naar analogie van het bedevaartproject, is vanwege de potentiële omvang van een dergelijk thema, momenteel niet haalbaar. Echter, in het verleden is daartoe wel een substantiële aanzet gedaan via het project van de Volkskunde-Atlas van Nederland en Vlaanderen. Dit was een Nederlands-Vlaams project waarin een aantal verschijnselen op het terrein van de volkcultuur in hun verspreiding in Nederland en Vlaanderen werden beschreven. Deze verschijnselen, waaronder een specifiek deel van de heiligenverering in beide landen, zijn vastgelegd in verspreidingskaarten en tekstboeken die verschenen in 1965 en 1968. Onder andere J.J. Voskuil heeft aan het begin van zijn aanstelling hieraan gewerkt en de kaarten van commentaar voorzien. Het zijn deze commentaren die een schat aan materiaal blijken te bevatten en die naar hun aard moeilijk zijn te raadplegen en nauwelijks te operationaliseren. In deze volkskunde atlas is ten opzichte van het veel bredere veld van heiligencultussen de focus evenwel gelegd op enkele bijzondere patronaten van beschermheiligen van mens en dier. Deze heiligen konden worden aangeroepen om bijvoorbeeld bij ziekte of slecht weer via transcendente interventie hulp te bieden.

Wetenschappelijk belang

Het onderzoek naar heiligenverering in Nederland geschiedt momenteel vrijwel alleen op kwalitatieve wijze en bovendien vaak enkelvoudig, casus-gericht. Mogelijkheden om op basis van een integrale cultusbenadering vanuit de lokale praktijken meer algemeen analytisch en kwantitatief onderzoek te doen, bestaan er momenteel voor Nederland niet of nauwelijks. Onderzoek naar de differentiatie in heiligenverering in Nederland en daarbuiten, in heden of verleden, met inbegrip van regionale verschillende of typen heiligen is dan ook nauwelijks mogelijk. Het creëren van databases als deze (beschermheiligen) kan daarin verandering brengen.

De beschikbaarheid van feitelijke data en de kwalitatieve contextgegevens kunnen het inzicht in het functioneren van beschermheiligen en de betekenis ervan voor de religieuze volkscultuur in het dagelijks leven vergroten. Met deze applicatie kan voor het eerst geautomatiseerd systematisch en comparatief onderzoek naar heiligenverering in Nederland plaatsvinden. Juist de koppeling van deze data met de gedigitaliseerde complete vragenlijsten waaraan ze zijn ontleend, biedt nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Verdere verrijking van de resultaten kan vervolgens geschieden door dit databestand te matchen met andere beschikbare dataverzamelingen zoals van heiligdommen, patrocinia van kloosters, kerken en kapellen en van pelgrimsinsignes.

Doel

Door dit project is de datacollectie op een duurzame manier voor onderzoek via internet toegankelijk gemaakt. Daarnaast blijft de collectie beschikbaar als onderdeel van de gedrukte Volkskunde-Atlas. Deze atlas bestaat uit kaarten met daarbij het commentaar in boekvorm. Het gaat wat betreft de beschermheiligen om 11 kaarten met commentaren van de volgende twee atlasdelen: P.J. Meertens en Maurits de Meyer, met medewerking van H. De Visser en J.J. Voskuil, Volkskundige Atlas voor Nederland en Vlaams-Belgie, Commentaar, Aflevering II (Antwerpen 1965) en Maurits de Meyer,Volkskundige Atlas voor Nederland en Vlaams-Belgie, Commentaar, Aflevering III (Antwerpen 1968). De originele vragenlijsten, bewaard in het Meertens Instituut, waarop de atlas is gebaseerd zijn gescand en geheel in te zien als bron bij de naam of de locatie van de verering.

De beschermheiligen zullen, aangezien ze aan een plaats(-nam) zijn verbonden en dus een intern geografisch 'Kloekenummer' hebben, ontsloten worden met behulp van een geografisch informatiesysteem (GIS). In de opgebouwde database staat dan naast informatie over de beschermheilige en een link naar de originele vragenlijst ook een en geografische positie in Nederland of Vlaanderen. De digitale beschermheiligenkaart en kan dan onder andere gecombineerd worden met de Databank Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland. In deze databank (waarvan op dit moment de database al via internet raadpleegbaar is en de digitale kaart nu wordt voorbereid) is de bedevaartcultuur in Nederland in heden en verleden in kaart gebracht, met gegevens over 662 bedevaartplaatsen.